اقدامات انجام شده قبل از انقلاب

دوره صفویه

- از اقدامات مهم و اساسی شاه عباس صفوی تصفیه کارمندان تریاکی و منع استعمال تریاک در سال 1005 ه ق (= 1596 م ) بود ولی البته این کار به طور کلی ترک نشد. حدود 20 سال بعد یعنی در سال 1028 ه نیز کشیدن توتون و تنباکو را منع کرد و حتی به دستور او بینی و لب کسی را که تنباکو می کشید می بریدند.(سیاست و اقتصاد عصر صفوی نوشته دکتر باستانی پاریزی ص 217).

شاه عباس اول سخت می گرفت و تاجران آنرا آتش می زد اما مردم مرداب ها ئی کنده و استعمال می کردند.

رساله های متعدد در حرمت تتن (حشیش ) نوشته شده در آن برخی به آیه " و یحرم علیهم الخبائث " استناد کرده و قائل به حرمت شرب تتن شده اند و برخی دیگر آنرا برای برخی مزاج ها مثل خشک و گرم بسیار مفید دانسته اند.

خلاصه: قول حرمت نوعا از آن اخباری ها بوده در حالی که یک روایت نیز در این باب روایت نشده است و قول مشهور همان حلیت شرب تتن بوده است . حکم تحریم تنباکو در سال 1308 نیزناظر به مصالح و مفاسد اجتماعی و نفی ساطه خارجی صادر شده و نه ضرر قلیان.(علل بر افتادن صفویان نوشته رسول جعفریان)

دوره پهلوی

اولین گزارشی که از مصرف مواد در ایران به چاپ رسیده است نیز مربوط به قرن 17 میلادی می باشد ، ولی اولین آمار رسمی مکتوب به تعداد مصرف کنندگان در ایران مربوط به سال 1948 میلادی است که تعداد معتادان به تریاک را 000/250/1 نفر از کل جمعیت 000/000/14 نفر ذکر کرده اند (Razzaghi/1998 ) در سال 1949 تعداد معتادان به تریاک را 11% از کل بزرگسالان معادل 000/300/1 تخمین زدند ، در سال 1955 اولین قانون منع مصرف تریاک از طرف دولت وقت وضع شد . (Reid / 2002) شواهد تاریخی مربوط به دوره قاجار از شیوه مصرف تریاک به ویژه به صورت بلعیدن و گاهی هم به صورت دود کردن درز میان طبقات مختلف جامعه ایران حکایت دارد . به طوری که دیگر این عمل جنبه اشرافی خود را از دست داده بود . در این دوره منبع اصلی تأمین حشیش افغانستان بود و پس از جدا شدن هرات از ایران و پناهنده شدن عده ای از افغانی های هراتی به تهرانی خرید و فروش و مصرف آن در این شهر افزایش پیدا کرده بود .

در اواخر قرن نوزدهم ایران توانست اجازه صدور تریاک به هندوستان را از دولت انگلستان بگیرد به طوری که ایران در ان زمان یکی از اعضای بسیار فعال تجارت جهانی تریاک محسوب می شد . قسمت زیادی ار تریاک تولیدی در داخل کشور مصرف می شد و وابستگی شدید اقتصادی کشور به ارز حاصل از صادرات تریاک امکان مبارزه با کشت و سوء مصرف این ماده را غیر ممکن می کرد . شروع عرضه ی هروئین در ایران از دهه 60 قرن بیستم میلادی بود (Mokri /2002) .

اولین قانون رسمی ممنوعیت مصرف در سال 1290 در قانون تحدید تریاک به تصویب رسید . برای معتادان کارت سهمیه صادر شده و برای تریاک مصرفی آن ها مالیات در نظر گرفته شده بود . با تصویب این قانون نه تنها تقاضا برای تریاک کاهش پیدا نکرد بلکه تهیه و فروش غسر قانونی و قاچاق تریاک هم رواج یافت که قاچاقچیان در مقابل صادرات تریاک ، مرفین و مواد دیگر وارد کشور می کردند به همین خاطر در سال 1301 قانون منع واردات مواد مخدر به ایران به تصویب رسید .

به دلیل فشارهای بین المللی در سال 1307 قانون جدید انحصار دولتی تریاک از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و بر اساس آن کشت خشخاش تنها تحت نظارت دولت مجاز بود و دولت مکلف بود به تدریج تقریباً یک و نیم برابر شد و مقدار تریاک صادراتی رسمی از 5/291 تن در سال 1307 ، به 3/343 تن در سال 1317 افزایش یافت زیرا وابستگی دولت به درآمد ناشی از تریاک موجب نادیده گرفتن اهداف قانون می شد در فضای باز بعد از جنگ جهانی دوم ، فشارهای داخلی بر دولت و مجلس برای مبارزه با مواد مخدر قوت گرفت . بر اثر این فشار کمیسیون مبارزه با تریاک و الکل در وزارت بهداری تشکیل شد .

از سال1969 دولت اجازه ی کشت محدود خشخاش را صادر کرد و از همان موقع نظام توزیع کوپن تریاک برای معتادین بالای 60 سال شروع شد . در سال 1972 جمعیت معتاد کشور را 400000 نفر و مصرف کننده ی تریاک را 150000 نفر تخمین زدند ، ولی در سال 1975 تعداد معتادین به هروئین را 300000 نفر برآورد شد که تعدادی از آنها هروئین را تزریق می کردند . ( Moharreri 1978 ) و (Peterson /1978 )

به دلیل ناچیز بودن عایدات حاصل از تریاک برای دولت به علت مصرف داخلی و قاچاق مواد به خارج از کشور ،  قانون منع کشت خشخاش و استعمال تریاک در سال 1324 تصویب شد . در سال 1328 طی کنفرانسی که توسط سازمان ملل برگزار شد اجازه کشت و تولید مجاز تریاک بین کشورهای مختلف تقسیم شد و بیش ترین سهم به ترکیه سپس به ایران واگذار شد .

با منع کشت خشخاش برای اولین بار قاچاق موا مخدر از جمله هروئین و مرفین از خارج به داخل کشور به صورت تجارت سودمندی درآمد و عده زیادی را به خود جلب کرد و موجب افزایش مصرف هروئین در کشور شد . برای مبارزه با این مشکل ، قانون تشدید مجازات قاچاقچیان تهیه و تصویب شد که با اجرای آن زندان ها از قاچاقچیان پر شد .

با وجود این سخت گیری ها ، میزان قاچاق و تعداد معتادان افزایش چشمگیری را نشان داد . بر اساس گزارش سخنگوی پلیس بین الملل در سال 1347 ، ایران از لحاظ کشف مواد مخدر در دنیا به مقام اول رسیده بود .

زیرا 85 درصد کل افراد دستگیر شده به اتهام حمل هروئین در دنیا 32 درصد از کل تریاک و 14 درصد از کل هروئین مکشوفه در جهان از ایران گزارش شده بود .

در دهه 1350 موا مخدر مورد استفاده معتادان ایران ، تریاک و شیره بود و مصرف هروئین بیشتر به شیوه تدخین صورت می گرفت .

در خرداد ماه 1354 ، آمارهای رسمی ایران از وجود 169 هزار و 502 معتاد ثبت نام کرده و در کشور خبر می داد که افیون مورد نیاز آن ها به 180 تن در سال بالغ می شد . تعداد معتادان غیر رسمی نیز 200 تا 500 هزار نفر تخمین زده می شد . در همان دهه و به ویژه پس از افزایش ناگهانی درآمد نفت ، مقامات درمانی کشور طرح های جدیدی را برای مراکز درمان و بازپروری معتادان تهیه کردند که مستلزم ایجاد درمانگاه ها و مراکز نگهداری معتادان و درمان با استفاده از متادون بود اما پیش از به اجرا درآمدن این طرح ها ، انقلاب به پیروزی رسید و سیاست مبارزه با اعتیاد به طور مجدد ، منحصر به مبارزه با قاچاق و کاهش عرضه شد .

بین سالهای 1974 تا 1977 مراکز سرپایی سم زدایی تشکیل و حدود 30000 نفر مراجعه کردند . (Spencer / 1990 – 91  ) سپس برای کاهش تعداد مصرف کنندگان قرص های تریاک و متادون را در آن موقع در دسترس قرار دادند ( Razzaghi / 1999) و (Mehryar / 1978 )

در یک بررسی که در سال 1977 در ایران انجام گردید شیوع مصرف مواد را 5/2 % اعلام کردند .

(Alemi / 1978 ) و (Siassi I /1980 a)

اقدامات انجام شده بعد از انقلاب(برگرفته از سایت ستاد)

پس از پیروزی انقلاب ، نگرش نسبت به پدیده اعتیاد منفی شد و اغلب ، آن را نوعی رفتار ضد انقلابی تلقی می کردند . که توسط ممالک استعمارگر ترویج می شد . بر همین اساس در سال 1359 بعد از تثبیت حکومت جمهوری اسلامی ، تولید ، نگهداری ، حمل و نقل و داد و ستد و مصرف هر گونه مواد غیر قانونی اعلام شد و به معتادان شش ماه فرصت داده شد تا برای ترک اقدام کنند .

همزمان با تصویب لایحه تشدید مجازات مرتکب شدگان جرایم مواد مخدر ، ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر تأسیس و مجازات های سنگین برای قاچاقچیان و معتادان به اجرا گذاشته شد .

طی این سال ها و تا سال 1362 اردوگاه های معتادان زیر نظر سازمان زندان ها تشکیل شد و معتادان به این اردوگاه ها اعزام می شدند . مسئولیت اداره این اردوگاه ها که بعداً با نام مراکز بازپروری و اردوگاه های کار تغییر نام یافت به عهده کمیته های انقلاب اسلامی بود .

در سال 1362 بر اساس مصوبه هیأت وزیران مراکز بازپروری از کمیته های انقلاب اسلامی به سازمان تازه تأسیس بهزستی انقلاب یافت اما چون این مراکز موظف به پذیرش معتادانی بودند که از طریق دادگاه ها به اجبار برای ترک اعتیاد اعزام می شد و چند برابر ظرفیت واقعی را پذیرش کرده و با هزینه بسیار سنگینی رو به رو بودند ، پاسخگوی نیازهای درمانی کشور برای معتادان نبودند .

تا سال 1367 اقدامات انجام شده برای حل مشکلات اعتیاد تنها به فعالیت های مقابله با عرضه اختصاص داشت و بلافاصله پس از پایان جنگ ایران و عراق ، مجمع تشخیص مصلحت نظام قانونی جدید مبارزه با مواد مخدر را تصویب کرد . بر اساس این قانون مصرف مواد مخدر جرم تلقی می شد و مهلتی چند ماهه به معتادان داده شد تا نسبت به ترک اعتیاد اقدام کنند . در این قانون به لزوم فراهم کردن امکان ترک اعتیاد دراز مدت و اقدامات پیشگیرانه توجهی نشده بود .

طی دهه های 80 و 90 قرن بیستم برخوردهای پلیسی و قضایی با معتادین شدید شد و آنها را به کمپهای نگهداری و یا زندان منتقل می کردند . ولی در اواخر دهه ی 90 کم کم مراکز سرپایی درمان اعتیاد شکل گرفت و معتاد را به جای مجرم به عنوان بیمار قلمداد نمودند (Razzaghi / 1999  )

مدیریت مبارزه با اعتیاد در سال های آغازین پس از پیروزی انقلاب تصور روشن و مشخصی از پیشگیری خصوصا به مفهوم علمی و امروزین آن نداشت. اگرچه تمایل طبیعی همه ی  دست اندركاران، كاهش تمایل مردم به مصرف مواد بود، اما در این زمینه برنامه ی مشخص وجود نداشت. رهبر فقید انقلاب به دفعات درسخنرانی های خود در مورد مضرات فردی و اجتماعی اعتیاد هشدار داد و مردم به ویژه جوانان را از افتادن در دام اعتیاد برحذر داشت. (محمدی، 1382 : 47 ) در كنار این برخوردها تلاش در جهت تحریم شرعی استعمال مواد مخدر نیز جریان داشت.

در سال 1359 ، هیئت وزیران تشكیل ستاد هماهنگی مبارزه با اعتیاد را تصویب كرد. بر اساس ماده ی یک این مصوبه، پیشگیری از اعتیاد بر عهده ی ستاد مركزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد قرار گرفت، اما این ستاد در طول كمتر از دو سال فعالیت خود، هیچگونه اقدام عملی در این زمینه انجام نداد (رحمدل، 1379 : 5).

در دهه 1360 ، دست اندركاران و مدیران مبارزه با اعتیاد تصور می كردند تنها آگاهی افراد از مضرات اعتیاد ،آنها را از مصرف باز نمی دارد، همین استنباط ساده انگارانه موجب شد تا نگرشهای دیگر، نسبت به پیشگیری ازاعتیاد همچنان كمرنگ و مغفول بماند. در مقطع مورد اشاره مدیریت اعتیاد، هرگز به این اصل كه پیشگیری امری تخصصی و مبتنی بر اصول و موازین مشخص است توجه نداشت و تصور می كرد افراد بدون آموزش لازم می توانند روند جاری را كنترل كنند (روزنامه اطلاعات،9/5/1363).

در سال 1365 ، به تدریج علیرغم محدودیتها موجی از انتقادات نسبت به مدیریت مبارزه با اعتیاد شكل گرفت، این مسئله عمدتا ناشی از احساس نگرانی وسیع افكار عمومی در مورد بروز و شیوع فزاینده سوءمصرف مواد و اعتیاد بود (روزنامه جمهوری اسلامی، 14/10/1365 ).

در سال 1367 ، رئیس وقت ستاد مبارزه با موادمخدر، بر ضرورت تبلیغات در خصوص مبارزه با اعتیاد تاكید كرد و در پی آن مدیرعامل صدا و سیما، به عنوان مسئول تبلیغات ستاد مبارزه با مواد مخدر تعیین شد و مقرر گردید كلیه پروژه ها و اقدامات تبلیغاتی رسانه های گروهی در زمینه مواد مخدر با هماهنگی ایشان باشد(روزنامه اطلاعات، 18/10/1367 )

در سال 1370 و چند سال پس از شروع پروژه ها در زمینه پیشگیری از اعتیاد، هنوز اقدامات در این زمینه بسیارپراكنده و فاقد انسجام و طرح مشخص علمی بود. اما به هر حال، بر ضرورت اقدامات پیشگیرانه به شدت تاكید می شد. دراین سال (1370) در آستانه ی روز جهانی مبارزه با مواد مخدر، اعضای ستاد مبارزه با مواد مخدر موظف شدند تا برنامه ی پنج ساله ی مبارزه با مواد مخدر را تنظیم كنند. ابلاغ این وظیفه از منظر پروژه های پیشگیرانه قابل توجه بود، ولی این برنامه در دوره ی مدیریت وقت ستاد تدوین نشد(دفتر مطالعات و پژوهشهای ستاد مبارزه با مواد مخدر، 1370 )

از اوایل سال 1372 ، مدیریت سازمان بهزیستی كشور خصوصا در حوزه اعتیاد نسبت به ضرورت تجدید نظرهای اساسی در رویكرد نسبت به برنامه های مبارزه با اعتیاد هشدار داد و خود نیز اقداماتی را از طریق اصلاح در برنامه های مراكز بازپروری معتادان و از آن مهمتر تدوین اولین برنامه ملی پیشگیری، درمان و بازپروری سوءمصرف مواد( 1373 ) به عمل آورد در طرح ملی پیشگیری، سه جنبه ی اصلی «زیستی، اجتماعی و روا ن شناختی » در زمینه اعتیاد مورد توجه قرار داشت. چهار محور عملیاتی پیش نویس برنامه ی ملی پیشگیری، درمان و بازپروری اعتیاد، عبارت بودند از:

برنامه های آگا ه سازی و هشداردهنده

برنامه های آموزشی و تربیتی به منظور توانمندسازی

برنامه های جایگزین

برنامه های مداخله گر

این برنامه محور فعالیتهای بعدی پیشگیرانه قرار گرفت .

از سال 1374 ، مجموعه اقداماتی در جراید داخلی و خارجی، رادیو و تلویزیون، سینما و همین طور در سطح شهرها از طریق نصب تابلو و پوسترهای رنگی توسط ستاد انجام شد. در همین سال و به دنبال آن در سال 1375 ، صدا وسیما به پخش مجموعه ها، میزگردها و گزارشهایی در زمینه ی پیشگیری از اعتیاد، اقدام كرد

تحول در بنیا نهای نظری و روش های عملی مدیریت اعتیاد موجب شد از اواسط دهه 1370 اقدامات درزمینه ی مبارزه با مواد مخدر به سمت تاكید بیشتر بر رویكرد كاهش تقاضا میل كند. این تغییر جهت ناگهانی نبود، بلكه حدود یك سال و نیم طول كشید تا شكل قابل توجه و مشخصی پیدا كند. در این مدت دانشگاهیان، نویسندگان، مطبوعات و دیگر صاحب نظران نقش مهمی در تغییر فضای اندیشه مسئولان داشتند. ناکامی های مبارزات و طرح های گذشته و آمادگی ذهنی مسئولان و مدیران اعتیاد نیز زمینه پذیرش رویكردها و تحولات جدید را فراهم كرد. به علاوه از اواسط دهه 1370و با شروع فعالیت دبیركل جدید ستاد مبارزه با مواد مخدرزمینه های مناسبی برای گسترش پروژه های پیشگیرانه فراهم شد و تدریجا نگرش مدیریت كلان كشور را تحت تاثیر قرار داد. از جمله بودجه اختصاص داده شده به برنامه های پیشگیری به میزان قابل توجهی افزایش یافت و در سال 1376 به مبلغ 14 میلیارد ریال رسید، كه 300 درصد بیش از سال گذشته بود(روزنامه اطلاعات 14/04/76) در این دوره در مقایسه با پیش از آن، رویكرد كاهش تقاضا، بخصوص برنامه های  پیشگیری،بطور جدی تری در دستور كار مدیریت مبارزه با اعتیاد قرار گرفت وانتظارمیرفت  برنامه های پیشگیری با قدرت بیشتری مورد توجه قرار گیرند. اما در عمل اجرای بسیاری از برنامه ها همچنان با مشكل مواجه بود.

به رغم كاستی های مورد اشاره، تحت شرایط جدید در سال 1375 ، شاهد اقداماتی در زمینه پیشگیری دروزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، سازمان بهزیستی و وزارت آموزش و پرورش بوده كه به تفكیك موردبحث قرار می گیرد.