در واقع گروهي از داروها هستند كه از نظر ساختماني با ناقلهاي عصبي نور اپي نفرين و دوپامين مربوط بوده و به نام داروهاي مقلد سمپاتيك يا محرك سيستم عصبي مركزي نيز معروفند. اين تركيبات شامل متيل فنيديت،دكسترو آمفتامين و پمولين هستند.

آمفتامين ها اغلب براي بهبود كارآيي،كاهش خواب و ايجاد سرخوشي مورد استفاده قرار مي گيرند. معمولاَ ورزشكاران، دانشجويان و رانندگان مسافت هاي طولاني، از اين موارد استفاده مي كنند. مصارف طبي آمفتامين شامل پرتحركي كودكان، ناركولپسي، چاقي و برخي موارد افسردگي مقاوم به درمان است.

وابستگي رواني به آمفتامين ها ممكن است به سرعت ظاهر شود (وزیریان و مستشاری ،1384). آمفتامين ها در بريتانيا، استراليا، آسيا و چندين كشور غربي پس از حشيش و ماري جوانا رايج ترين دارو هاي غير مجاز هستند. مت آمفتامين(يكي از دارو هاي مشابه آمفتامين)در سال هاي اخير رواج بيشتري پيدا كرده است. سولفات آمفتامين راسمات(Benzedrin) نخستين بار در 1887 توليد شد و در سال 1932 به عنوان يك داروي استنشاقي قابل وصول بدون نسخه براي رفع احتقان بيني و آسم در كار باليني وارد شد. در 1937 قرص هاي سولفات آمفتامين براي درمان ناركولپسي، پاركينسون پس از آنسفاليت، افسردگي و بي حالي معرفي شد. در حال حاضر طبق نظر اداره دارو و خوراك ايالات متحده موارد مجاز مصرف آمفتامين محدود به اختلال كم توجهي- يش فعالي، و ناركولپسي است. آمفتامين ها در درمان چاقي، افسردگي، افسرده خويي( ديس تايمي) سندرم خستگي مزمن، سندرم نقص ايمني اكتسابي( ايدز)، دمانس و ضعف اعصاب( نوراستني) به كار مي روند(سادوک و سادوک ،1387).

نتايج و آثار سوءمصرف مت آمفتامين، نه تنها بر خود فرد بلكه بر خانواده، دستگاه هاي خدمات سلامت، خدمات اجتماعي، نيروهاي قضايي و كل جامعه اثر مي گذارند. موادي كه در ساخت مت آمفتامين به كار مي روند، به شدت سمي، مخرب يا قابل اشتعال هستند. به ازاي هر پوند(453/6 گرم) مت آمفتامين، حدود 6 پوند مواد سمي توليد مي شود كه اغلب در حياط منازل، پارك ها و جاده ها رها مي شوند(صادقي و همكاران ،1390). عوارض روان شناختي مصرف آمفتامين عبارتند از بي قراري، ملال، بي خوابي، تحريك پذيري، رفتار خصمانه و سردرگمي(كونفوزيون). مصرف آمفتامين مي تواند موجب بروز علائم اختلالات اضطرابي(نظير اختلال اضطراب فراگير و اختلال هول{پانيك}) و نيز عقايد انتساب، هذيان هاي پارانوئيد و توهمات شود.

ترك آمفتامين ممكن است موجب پرخوابي و كابوس شود و جدي ترين علامت ترك، افسردگي است كه مخصوصاَ پس از مصرف مستمر مقادير بالاي آمفتامين شديد بوده و ممكن است با افكار يا رفتار خودكشي همراه باشد (سادوک و سادوک ،1387) و علائم افسردگي شامل: خستگي، پرخوابي، عدم احساس لذت، ناتواني در تصميم گيري و.. (صادقي و همكاران ،1390).

استفاده از مت آمفتامين با علائم زیر همراه است:

1) علائم روان پریشی

2) افسردگی

3) مشکلات شناختی

4)شيوه هاي جنسي ناايمن

5) افزایش خشونت

در حال حاضر هیچ مدرکی که درمان های دارویی می توانند درمان محرک ها باشند، وجود ندارد. مداخلات روانی اجتماعی درمان اصلی وابستگی داروهای محرک از قبیل کوکایین، کراک و آمفتامین ها می باشند. درمان های رفتاری متنوع به وسیله شواهد نيرومند حمایت شده اند: شامل رویکردهای درمان شناختی- رفتاری، پیشگیری از عود، مصاحبه انگیزشی، مدیریت وابستگی(کومتسیدیس و ديگران، 2007).

همه گير شناسی:

در زمينه يابی ملي خانگي سوء مصرف مواد (NHSDA) كه در سال 2001 انجام شد،7/1 درصد افراد 12 ساله و بالاتر گزارش كردند كه در طول عمر خود دست كم يكبار از محرك ها براي مقاصد غير طبي استفاده كرده اند كه اين ميزان از ميزان گزارش شده در سال 1997 (4/5 درصد) به مراتب بالاتر است. بالاترين ميزان مصرف در سال گذشته (1/5 درصد) در بين گروه هاي 18 تا 25 ساله گزارش شد و پس از آن گروه سني 12 تا 17 ساله قرار داشتند. در ايالات متحده ميزان پذيرش افراد 12 ساله و بالاتر براي درمان سوء مصرف اوليه آمفتامين 30 در صدهزار است. ميزان پذيرش درمان آمفتامين در 13 ايالت دست كم 55 در صدهزار است و اين ميزان در هشت ايالت  100 در صدهزار يا بيشتر است. در بين سوءمصرف مت آمفتامين و ارتكاب جرايم ارتباط قدرتمندي وجود دارد.

مصرف آمفتامين در تمام گروه هاي  اقتصادي- اجتماعي ديده مي شوند و ميزان آن در بين متخصصان سفيد پوست رو به افزايش است (سادوک و سادوک ،1387).

بنا به گزارش دفتر مبارزه با جرم و مواد سازمان ملل متحد در سال 2011، مواد محرك آمفتاميني دومين گروه مواد شايع مورد سوء مصرف جهان بوده است. در سال 2009 شيوع سالانه سوءمصرف آمفتامين ها در جهان بين 0.3% تا 1.3%  است. برخي از مطالعات نشان دهنده ي شيوع 2.7% ميانگين سني 29 سال است كه 80% آن مربوط به افراد زير 35 سال مي شود. برخي از گزارش ها نيز از اشتغال نيمي از تخت هاي روان پزشكي توسط بيماراني كه مواد محرك مصرف كرده اند، حكايت دارد. سوال درباره ماده محرك از جمله شيشه نيز علت 46.3% تماس ها با خط ملي اعتياد بوده است. اين امر مي تواند نشان دهنده ي گسترش همه گيري سوء مصرف مواد محرك صناعي در ايران، در طي سال هاي اخير باشد؛ با وجود تركيب سني جوان جمعيت كشور ايران، خط اين اپيدمي بيشتر نمايان مي شود. بررسي مصرف مواد در شهر تهران نشان داده است كه ميزان شيوع مصرف محرك ها در طول عمر در بين بزرگسالان 7.3% و 2.3% از آن ها مصرف كننده فعلي بوده اند( صابري زفرقندي، روشن پژوه و ميركاظمي، 1390).

نوروفارماكولوژی:

تمام آمفتامين ها سريعاَ از راه دهان جذب شده و تاثير آنها معمولاَ ظرف يك ساعت پس از مصرف خوراكي ظاهر مي شود. آمفتامين هاي كلاسيك از راه وريدي هم مصرف مي شوند و از طريق تاثير آنها تقريباَ بلافاصله ظاهر مي شوند. آمفتامين هاي تجويز نشده و آمفتامين هاي طراح از طريق انفيه هم مصرف مي شوند. هم نسبت به آمفتامين هاي طراح و هم نسبت به آمفتامين هاي كلاسيك تحمل به وجود مي آيد، هرچند سوءمصرف كننده ها معمولاَ با مصرف مقادير بيشتر دارو برتحمل غلبه مي كنند. آمفتامين كمتر از كوكائين اعتيادآور است، آزمايش بر روي موش ها نشان مي دهد كه همه ي موش ها به تجويز خودانگيز دوزهاي پايين آمفتامين روي نمي آورند.

آمفتامين هاي كلاسيك(دكستروزآمفتامين، مت آمفتامين و متيل فنيديت) تاثير اوليه خود از طريق آزاد سازي كاتكولامين ها (به خصوص دوپامين) از پايانه سيناپسي اعمال مي كنند. اين اثرات به خصوص براي نورون هاي دوپامينرژيك كه از تگمنتال شكمي به قشر مخ و ناحيه ليمبيك كشيده تر مي شوند، قوي تر است. اين مسير را مسير مدار پاداش ناميده اند و فعال شدن آن احتمالاَ مكانيسم اعتياد آور عمده آمفتامين ها است. آمفتامين هاي طراح موجب آزادسازي كاتكولامين ها(دوپامين و نوراپي نفرين) و سروتونين مي شوند. سروتونين عصب- رسانه اي است كه در مسير عصبي شيميايي عمده توهم زاها نقش دارد. بنابراين اثرات باليني آمفتامين هاي طراح آميزه اي از اثرات آمفتامين هاي كلاسيك و توهم زاها است.

نحوه مصرف:

کوکائین و آمفتامین ها از طریق بلعیدن، انفیه، استنشاق و تزریق مورد استفاده قرار می گیرند. سه الگوي رایج مصرف شامل؛ مصرف تفریحی، مصرف دوره اي با تناوب کم و مصرف دوره اي با تناوب بالاست. در الگوي تفریحی و با تناوب کم، مصرف کننده از لحاظ روانی به مواد وابسته نیست و مواد را از طریق خوردن و یا انفیه مصرف مي کند. در الگوي دوره اي با تناوب بالا، مصرف کننده از لحاظ روانی به مواد وابسته است و ترجیح می دهد که مواد را به صورت کشیدنی و یا تزریقی مصرف کند.

عوارض مصرف:

افزایش ضربان قلب، سرعت تنفس، اضطراب و خشم، حرارت بدن، نقصان در کارکرد کلیه ها، قلب، بیماري هاي مختلف مرتبط با کمبود ویتامین ها و سوءتغذیه، روان پریشی از جمله عوارض مصرف محرك ها است. مصرف بیش از حد این مواد می تواند موجب خونریزي مغزي، حمله قلبی، تب شدید، اغماء و حتی مرگ شود. مصرف طولانی مدت نیز موجب تغییر در عملکرد مغز از بین رفتن حدود 50 درصد از نرون هاي تولیدکننده دوپامین، هیجانات، حافظه و مشکلات شناختی مي شود. همین اثر بر نورون هاي سروتونرژیک نیز اعمال شده، سبب تشنج مي شود( صابري زفرقندي، روشن پژوه و ميركاظمي، 1390).

تشخيص:

DSM_IV_TR اختلالات زيادي را در ارتباط با آمفتامين و شبه آمفتامين ذكر كرده است. اما در بخش اختلالات مرتبط با آمفتامين (يا شبه آمفتامين) فقط براي مسمويت با آمفتامين، ترك آمفتامين، ملاك هاي تشخيصي مشخص نموده است.

الف) وابستگی  آمفتامین ها:

یک الگوی غیر انطباقی مصرف مواد که منجر به تخریب چشمگیر بالینی یا ناراحتی می شود و با سه مورد از موارد زیر تظاهر می کند که زمانی در یک دوره 12ماهه بروز می کنند:

1- تحمل که به یکی از دو صورت زیر تعریف می شود:

الف)نیاز به افزایش مقدار ماده برای رسیدن به مسمومیت یا تأثیر دلخواه

ب) کاهش قابل ملاحظه اثرات ماده با مصرف مداوم مقدار یکسانی از آن

2- حالت ترک که به یکی از دو شکل زیر تظاهر می کند:

الف) سندرم ترک مشخص برای آن ماده

ب) همان ماده (یا ماده ای مشابه آن) برای رفع یا جلوگیری از علائم ترک مصرف می شود.

3- ماده غالباً به مقادیری بیشتر و برای دوره ای طولانی تر از آن چه مورد نظر است، مصرف می شود.

4- میل دائمی برای کاهش یا کنترل مصرف ماده وجود دارد و یا تلاش های ناموفقی در این زمینه صورت می گیرد.

5- زمان زیادی در فعالیت های لازم برای به دست آوردن ماده( مثلاً مراجعه به اطبا متعدد یا رانندگی های طولانی)، مصرف ماده(مثلاً تدخین پیاپی) یا رهایی از آثار ماده صرف می شود.

6- فعالیت های مهم اجتماعی، شغلی و تفریحی به خاطر مصرف ماده کنار گذاشته می شود.

7- ادامه مصرف مواد علی رغم آگاهی از مشکلات روان شناختی یا جسمانی مستمر یا عود کننده ای که احتمالاً از مصرف ماده  ناشی شده و یا در نتیجه آن تشدید می شود.

ب) مسمويت با آمفتامين:

الف) مصرف اخير آمفتامين يا مواد وابسته ( متيل فنيديت)

ب) تغييرات روان شناختي يا رفتاري غير انطباقي كه از لحاظ باليني قابل توجه است.( مانند سرخوشي يا كندي عاطفه، تغييراتي در ميزان معاشرت با ديگران، گوش به زنگي، حساسيت بين فردي، اضطراب، نش يا خشم، رفتارهاي قالبي، اختلال قضاوت يا اختلال عملكرد اجتماعي يا شغلي) و اين تغييرات در خلال مصرف آمفتامين ( يا مواد مرتبط با آن) يا كمي بعد از آن بروز مي كند.

ج) بروز دو يا چند علامت از علايم زير در خلال مصرف آمفتامين( يا مواد مرتبط با آن) يا كمي بعد از آن:

·تاكي كاردي يا برادي كاردي

·اتساع مردمك

·افزايش يا كاهش فشار خون

·تعريق يا احساس سرما

·تهوع يا استفراغ

·شواهد كاهش وزن

·سرآسيمگي يا كندي رواني- حركتي

·ضعف عضلاني، ضعف تنفسي، درد قفسه سينه

·سردرگمي، حملات تشنج، اختلال حركتي، ديسوني يا اغما

د) علائم ناشي از يك بيماري طبي عمومي نبوده و يك اختلال رواني ديگر توضيح بهتري براي آنها نيست.

مسموميت با آمفتامين عمدتاَ ظرف مدت 24 ساعت فروكش كرده و عموماَ پس از 48 ساعت به طور كامل برطرف مي شوند.

ج) ترك آمفتامين:

پس از مسموميت با آمفتامين يك دوره فروريزي  بروز مي كند كه علايم آن عبارتند از: اضطراب، رعشه، خلق ملالت بار، بي حالي، خستگي، كابوس(همراه با افزايش واجهشي خوابREM)، سردرد، تعريق شديد، گرفتگي عضلاني، كرامپ هاي شكمي و گرسنگي سيري ناپذير. علايم ترك عموماَ طي 2 تا 4 روز  به اوج خود رسيده و ظرف يك هفته فروكش مي كنند. جدي ترين علامت ترك، افسردگي است كه مخصوصاَ پس از مصرف مستمر مقادير بالاي آمفتامين شديد بوده و ممكن است با افكار يا رفتار خودكشي همراه باشد.

●دليريوم مسموميت با آمفتامين:

دليريوم مربوط به آمفتامين معمولاَ حاصل مقادير بالاي آمفتامين يا  مصرف مستمر آمفتامين است، به طوريكه محروميت از خواب بر شكل باليني اثر مي گذارد. تركيب آمفتامين و ساير مواد و مصرف آمفتامين در شخصي كه سابقه آسيب مغزي دارد نيز ممكن است به بروز دليريوم منجر شود. در دانشجوياني كه با عجله خود را براي امتحان آماده مي كنند و بدين منظور آمفتامين ها را مصرف مي كنند، بروز اين نوع دليريوم نادر نيست.

●اختلالات ناشی از آمفتامين :

●اختلال سايكوتيك ناشی از آمفتامين:

علامت بارز اختلال سايكوتيك ناشي از آمفتامين، وجود پارانويا است. اختلال سايكوتيك ناشي از آمفتامين با توجه به چندين ويژگي از اسكيزوفرني پارانوييد قابل تفكيك است. اين ويژگي هاي افتراق دهنده عبارتند از: برتري توهمات بينايي، عواطف كلاَ متناسب، بيش فعالي، تمايلات جنسي قوي، سردرگمي، بي ربط گويي و شواهد ناچيز اختلال تفكر( مانند شل شدن تداعي ها)

●اختلال خلقی ناشی از آمفتامين:

به طوركلي مسموميت با ويژگي هاي مانيك(شيدايي)يا خصوصيات خلقي مختلط همراه است، در حالي كه ترك با ويژگي هاي خلق افسرده تظاهر مي كند.

اختلال اضطرابی ناشی از آمفتامين:

آمفتامين همچون كوكائين مي تواند علايم شبه اختلال وسواسي ـ اجباري، اختلال هول(پانيك) و مخصوصاَ اختلالات هراسي (فوبيك) را به وجود آورد.

●اختلال خواب ناشی از آمفتامين:

مسموميت با آمفتامين مي تواند بي خوابي و محروميت از خواب ايجاد كند، در حالي كه ترك آمفتامين ممكن است موجب پرخوابي و كابوس شود.

●كژكاری جنسی ناشی از آمفتامين:

آمفتامين ها را مي توان براي خنثي كردن عوارض جنسي داروهاي سروتونرژيك مانند فلوكستين( پروزاك)به كار برد، اما اغلب اين مواد براي تقويت تجربيات جنسي مورد سوء مصرف واقع شوند. مصرف زياد و طولاني مدت آمفتامين ها با اختلال نعوظي و ساير كژكاري هاي جنسي همراه است.

خصوصيات بالينی:

در افرادي كه قبلاَ از آمفتامين ها استفاده نكرده اند، يك دوز واحد 5 ميلي گرمي موجب افزايش احساس راحتي شده و نشئه، سرخوشي و رفتار دوستانه ايجاد مي كند. دوزهاي پايين عموماَ موجب بهبود عملكرد در تكاليف نوشتاري، شفاهي و اجرايي مي شود. در عين حال كاهش خستگي، ايجاد بي اشتهايي و بالا رفتن آستانه درد مي شود. با مصرف دوزهاي بالا براي دوره هاي زماني طولاني اثرات نامطلوب دارو ظاهر مي شود.

اثرات نامطلوب آمفتامين ها:

●جسمانی:

اثرات عروق مغزي، قلبي و گوارشي از جدي ترين اثرات جانبي سوءمصرف آمفتامين هستند. اختلالات خاص مهلك ناشي از اين داروها عبارتند از: انفاركتوس ميوكارد، افزايش شديد فشارخون، بيماري عروق مغزي و كوليت ايسكميك. طيفي از علايم عصبي، از پيچش عضلاني گرفته تا تتاني، تشنج، اغما و مرگ بامصرف دوزهاي بالاي آمفتامين ديده مي شود.

مصرف وريدي آمفتامين ها ممكن است موجب انتقال ويروس نقص ايمني انسان(HIV) و هپاتيت شده و پيدايش آبسه هاي ريوي، آندوكارديت و آنژئيت نكروزان راتسهيل مي نمايد. چندين مطالعه نشان داده است كه سوءمصرف كنندگان آمفتامين ها اطلاعات چنداني در مورد روش هاي جنسي بي خطر ندارند. اثرات نامطلوب كم خطر سوءمصرف آمفتامين عبارتند از: برافروختگي، رنگ پريدگي، سيانوز، تب، سردرد، تاكي كاردي، تپش قلب، تهوع، استفراغ، دندان قروچه، تنگي نفس، لرزش و آتاكسي. مصرف اين داروها در دوره ي حاملگي، باعث وزن كم هنگام تولد، اندازه دور سر كوچك و عقب ماندگي رشد و سن جنيني پايين در كودك مي شود.

●روان شناختی:

عوارض روان شناختي مصرف آمفتامين عبارتند از بي قراري، ملال، بي خوابي، تحريك پذيري، رفتار خصمانه و سردرگمي(كونفوزيون). مصرف آمفتامين مي تواند موجب بروز علايم اختلالات اضطرابي(نظير اختلال اضطراب فراگير و اختلال هول{پانيك}) و نيز عقايد انتساب، هذيان هاي پارانوئيدو توهمات شود(سادوک و سادوک ،1387).

نتيجه گيری:

مصرف و سوءمصرف محرك ها در دهه هاي اخير در همه كشور ها به سرعت رو به گسترش بوده است و عواقب سوء فردي و اجتماعي آن توجه سياست گذاران، محققان، مسئولان مراقبت بهداشتي و درماني و متخصصان و سازمان هاي دولتي و غير دولتي را به خود معطوف داشته است. علي رغم افزايش ميزان توليد و مصرف مواد محرك در خاورميانه، در ايران آمار دقيقي از سوءمصرف مواد محرك موجود نيست؛ اما اخبار و گزارش هاي مختلف از مراجع مختلف حكايت از تغيير نوع ماده مصرفي و افزايش گرايش به مصرف مواد محرك و روانگردان دارد.

منابع:

روزنهان،دیویدال.سلیگمن، مارتین ای.پی (1387). آسیب شناسی روانی. ترجمه یحیی سیدمحمدی. تهران: نشرارسباران.

سادوک، بنجامین جیمز. سادوک، ویرجینیا آلکوت (1387). خلاصه روان پزشکی: علوم رفتاری/ روان پزشکی بالینی. ترجمه فرزين رضاعی. تهران:انتشارات ارجمند.

صادقی، مانلي؛ سلطاني، هديه؛ رئيسي، حميد؛ نیک فرجام،  علی (1390). راهنمای درمان مت آمفتامین. تهران: انتشارات سپید برگ.

صابري زفرقندي، محمد باقر. روشن پژوه، محسن. مير كاظمي، ركسانا. (1390). راهنماي سياستها و رويكردهاي درمان سوء مصرف و وابستگي به مواد محرك در ايران.دبير خانه ستاد مبارزه با مواد مخدر.

وزيريان، محسن؛ مستشاري، گلاره(1384).راهنماي كاربردي درمان سوء مصرف كنندگان مواد.تهران: انتشارات پرشكوه.

Kouimtsidis, Ch; Reynolds, M;  Drummond, C; Davis,P; Tarrier,N(2007).Cognitive Behavioural Therapy in the Treatment of Addiction . The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex PO19 8SQ, England.36- 41.

Smout,M.F; Longo, L; Harrison,S; Minniti,R; Wickes, W; White, J.M.2010. Psychosocial Treatment for Methamphetamine Use Disorders: A Preliminary Randomized Controlled Trial of Cognitive Behavior Therapy and Acceptance and Commitment Therapy. Substance Abuse, 31:98–107

نويسندگان:

فاطمه بهروزيان، دكتر مصطفی نوكنی، دكتر حميدرضا مهاجرانی